Wednesday 20 December 2006

حافظ، آیینهء آیین مهر

حافظ، آیینهء آیین مهر

جواد اسدیان

j-asadian@web.de
20.12.2006

به دوست شاعرم: حافظ شناس گرانقدرنعمت آزرم
پیشگفتار

آیت ¬الله مطهری، پیگیرانه تلاش کرد که مشخصِ حافظ را به مجردی در دستگاه مفهومی اسلامی تبدیل کند*. دیگر مسلمانان، از جمله، بهاء¬ الدین خرمشاهی که ریزه ¬خوار چنین روشی در بررسی پدیده ¬های عینی هستند، تنها به سنگواره ¬گی و تجسد شناختِ حافظ یاری رسانده ¬اند و دریافت او را، آنگونه که خود معرف خود است، با موانعی بزرگ همراه کرده اند. اسلام، در طول سده¬ ها دستگاهی روشمند برای شناخت و بررسی واقعیت¬ های عینی برآورده که همراه با سرکوب و سلاح تکفیر و ارعاب و نهادینه کردن ترس، جایی برای اندیشهء فلسفی باز نگذاشته است. این وضعییت دیرپا، راه شناخت و بررسی علمی را همواره با بن¬بست روبرو کرده است. ترویج فرافکنی ¬های مخدوش ذهنی به جای واقعییت ملموس و سپس این ذهنیات را واقعییت عینی جلوه دادن، شگردی است که مطهری و خرمشاهی و بسیاری از حافظ پژوهان در شناخت و معرفی این شاعر گرانقدر ایرانی به کار گرفته¬ اند؛ تا از سویی، با کاربرد هزار ترفند و نیرنگ، پای این شاعر از دایرهء اسلام بیرون نیاید و از سوی دیگر چهرهء واقعی او همچنان در پردهء پندار بماند. کندوکاو در بارهء اندیشه ¬های ایرانی در ادبیات فارسی، بیش از هر چیز برای بهسازی بستر فرهنگی ست که بتواند با جهان پویا و مدرن به داد و ستد فرهنگی بپردازد. از آنجا که فرهنگ، خود دستاورد و نتیجه کارکرد خلاق همهء انسان¬ هاست، برای پیوند انسان ¬ها، پاسداری از فرهنگ که خرد و روان جمعی انسان ¬هاست، ضرورت حیاتی ست. فرهنگ، خود، حاصل و محصول گفتگوی پیوسته و روزآمد تمدن ¬های بشری است. اما، آنچه ما را آلوده است و راه هر گونه گفتگویی را بر ما بسته است، آمیزه¬ ای است به نام اسلام که نه فرهنگ را به رسمیت می ¬شناسد و نه اخلاق را و نه منشور حقوق بشر را. و شگفتا که داعیهء فرهنگ و اخلاق دارد و حقوق بشر اسلامی را که همان فقه شیعه است، برتر از هر دستاوردی می ¬پندارد. هنوز پس از حدود هزار و پانصد سال، کسی نتوانسته است که از راه "گفتگوی تمدن ¬ها" به مسلمان بباوراند که امر برده داری در قاموس و ناموس انسانی، قبیح و نارواست. هیچ مفتی و فقیه و مجنهد و آیت الله و ... تا کنون در فبح برده¬ داری و زن ستیزی و...فتوایی صادر نکرده است. بدبختانه، هنجارهای رفتاری و کرداری ما ایرانیان را، این نوع "فرهنگ" رقم می ¬زند. اسلام زدایی از اندیشه ¬های ایرانی که گنجینهء ادبیات فارسی را پربار کرده¬ است، برای رسیدن به جایگاه در خور انسان ایرانی و فرهنگ ایرانی در خانواده بشری است. ما، دیر یا زود باید بتوانیم با شناخت دو بارهء خود و احیای اندیشه ¬های ایرانی که همخوان روح زمان و زمانه است، منش خفتهء خود را بیدار کنیم و قادر شویم که با نگاه مستقیم در خود و با شناخت از گذشته، راه آینده را ترسیم کنیم. ما با ابزار اسلام، تنها از خود دور افتاده¬ایم و به ناکجاآبادهای وهم و تیره¬گی پرتاب شده¬ایم و بهره ای، مگر نیندیشیدن نبرده ایم. شرم¬آور است که مسلمانان حاکم و ناحاکم بر ایران، از دانش و خرد بهره می ¬گیرند تا در دل زمین چاه جمکران حفر کنند و شگفتا که خود در آن فرونمی ¬روند تا برای همیشه در کنار معبود خود بیارامند. باری، برای بررسی و شناخت اندیشه و ذهن حافظ، بیش از هر چیز باید زمینه ¬هایی چند فراهم آیند: 1. محیط علمی؛ که پژوهنده بدون ترس از تکفیر شیخ و آخوند، بتواند با وجدان علمی به پژوهش بپردازد و به دور از بایست و نبایست¬های اسلامی و فارغ از کفر و دین قادر باشد که به دفاع از استنتاج¬ ها و دریافت ¬های خود بپردازد. روشن است که یک چنین محیط علمی، به شهروندانی فرهیخته و فرهنگی نیازمند است.2. دمکراسی؛ بدون حضور موازین دمکراتیک و رعایت حضور اندیشه ¬های دیگر، کار پژوهش به کار سیاسی تبدیل می ¬شود که برآیند های آن، بی¬تردید افسردگی علمی، خود سانسوری، رشد یأس و کنج انزوا خواهند بود. جریان دمکراسی به حضور جامعه ¬ای مدنی نیازمند است که بتواند از دستاوردهای مدرنیته و سکولاریسم دفاع کرده و زندگانی آن را تضمین کند. 3. شجاعت علمی همراه با صداقت؛ محیط علمی و دمکراسی به هیچ کاری نخواهند آمد، اگر شجاعت پشتوانهء کار علمی نباشد. شجاعت، بایست و نبایست ¬های اسلامی را از ذهن می ¬زداید و وجدان را، به واقعیت می ¬پیونداند و از این طریق، حتا واقعیت را انسانی¬ تر می ¬کند. شجاعت، ذهن و اندیشه را از چاله و چاهِ سنگواره ¬گی و عصبیت ¬های دین ¬خویانه می¬ پیراید و به رشد جامعه ¬ای دانشمدار یاری می ¬رساند. شجاعت، تنها در سایهء صداقت است که می ¬تواند به خدمت کار علمی درآید و ترس نهادینه شده در انسان ایرانی را که دست ¬پرورد دین است، به مرور ایام از میان بردارد.
در نبود چنین شرایطی ست که آقای مطهری نقد را تبدیل به ناسزاگویی می ¬کند و از آنجا که بینش شاملو را در بارهء حافظ برنمی¬ تابد، به ارعاب و فحاشی تکیه می ¬کند و زمین را به زمان می ¬دوزد تا از حافظ، هراسه¬ ای چون خود، برآرد. توهین، می¬ تواند هر چیز باشد، اما شجاعت نیست. او نمی ¬خواهد بر شاملوی حافظ نقدی تقریر و تحریر کند؛ چرا که نقد به شاملوی حافظ از آن زاویه ¬ای نیست که مطهری به حافظ می ¬نگرد. آقای مطهری با استفاده و سوء استفاده از دانش و فضل، در پی تعزیر شاعر ماست؛ همچنان که زمانی او، ملتی را برای بزرگداشت آیین جهارشنبه سوری، نادان و ابله خطاب کرد؛ آن هنگام، چماق قدرت در کف اینان نبود... باری، فضایی که جامعهء ما را از دیرباز احاطه کرده است، همیشه مناسب¬ ترین بستر را برای رشد فرافکنی¬ های ذهن¬ های بیمار فراهم آورده است و تا در بر همین پاشنه می ¬چرخد، انتظار چندانی نباید داشت و معجزه ¬ای هم در کار نیست. هنوز دوران بازنگری و نقد همه جانبهء دستاوردهای فرهنگی بزرگان ایرانی، فرانرسیده است. اسلام و فرهنگ اسلامی، بخش بزرگی از سیر و صعودِ اندیشهء مردمان این سرزمین را در زیر خاکستر پنهان کرده و در غبار وهم و توهم پوشانده است.با این وجود، اندیشمندان و فرهنگ ¬سازان ایران با تلاش جانفرسا و با گذشتن از جان، توانستند این اندیشه¬ها را در جامهء عرفان بپوشانند و استمرار آنها را تضمین کنند. اینک بر ماست که با پیراستن اندیشه از اسلام و با آرایش اندیشه¬ های همزمان و همخوان با روح زمان و زمانه، به وظیفهء خود عمل کنیم. این جستار، نخستین بار، در چارچوب مقاله¬ای با عنوان " همزمانی در شعر فارسی" حدود هفت سال پیش، در سمیناری که کانون نویسندگان ایران(در تبعید) در کلن برگزار کرده بود، ارائه شد. و اکنون با افزوده¬ هایی اساسی، بر آن است که با توجه به اندیشه¬های ایرانی و با توجه به سراندیشه ¬های حافظ که سیراب از فرهنگ ژرف ایرانی ست، به درکی مناسب با جهان بینی حافظ، دست یابیده است. یادآور می ¬شوم که برای این نوشته، از پژوهش¬ های آقای هاشم رضی، بویژه از کتاب ارزشمند "حکمت خسروانی" بهرهء بسیار برده¬ ام.
حافظ، در دسترس ¬ترین و همزمان دوردست ¬ترین شاعری¬ ست که زبان فارسی در خود پرورده است. حافظ، چنان آشناست که هر اندیشه ¬ای را مجذوب خود کرده و به بخشی جدایی ناپذیر از باور مردمان درآمده است؛ مردمی که حتا از سواد بی¬بهره ¬اند، در چم و خم زندگانی، فانوس راهنمای خود را با شعر او روشن می ¬کنند. سده هاست که ایرانیان، بازتاب خاطرهء قومی خود را در جهان حافظ دیده¬ اند و وی را در کنار دیگر بزرگان ادب و فرهنگ این سرزمین گرامی داشته اند. اما، شوربختانه همچنانکه این خاطرهء قومی، لگدکوب دشمنان مهاجم شده و تنها زمزمه ¬ای آشنا از آن، باقی مانده است، حافظ نیز در گذر فرهنگ مهاجم اسلامی، چنان در غبار و وهم پیچیده شده است که با تلاش و پیگیری در هزارتوی فرهنگ ایرانی می¬ توان از رمز و رازهایش پرده برداشت. شیوهء اندیشیدن با معیارهای اسلامی، درک و دریافت شعر حافظ را با موانعی بزرگ روبرو کرده است که جز با اسلام زدایی از تار و پود هستیِ انسان ایرانی، این موانع برطرف نخواهند شد. در چنین فضایی ست که که حافظ شناسان، حافظ را بر اساس کلیشه ¬هایی که مسلمانان از وی ساخته ¬اند، او را همخوان و همبر دریافت ¬های خود می ¬کنند و راهی به دنیای گسترده و خرم وی نمی¬ یابند.کافی ست که نگاهی گذرا به نوشته ¬های آخوند مطهری و کسانی چون بهاء¬ الدین خرمشاهی بیندازید تا حافظ را در لباس مؤمنی مسلمان بیابید، که رنگ و بویی هم از "عرفان اسلامی" برده است! حتا آقای داریوش آشوری، استثنایی بر این قاعده نیست.پیامد این همبر سازی حافظ با برداشت ¬های اسلام زدهء مؤلفان، خلق حافظی است از تک بیتی¬ها که از سویی با سراندیشه¬ های بنیادین وی بیگانه است و هم از سویی، واقعیتِ حافظ را به وهمی نازدودنی تبدیل کرده است که هر تفسیر و تعبیر دلخواهی را ممکن می کند. به سخن دیگر، بیشتر حافظ شناسان، نخست او را به شکلی که می ¬خواهند می ¬سازند و سپس به تفسیر و نقد چنین موجودی که اغلب هم مسلمان از آب در می ¬آید، می¬پردازند.آنچه که بیشتر حافظ پژوهان را به بیراهه برده است، غلفت آنان است از سراندیشه¬ های فرهنگ ایرانی که در دیوان حافظ موج می ¬زند. این پژوهشگران، حافظ را در جاهایی جستجو کرده ¬اند که نشانِ چندانی از او ندارند. واقعییت این است که باید با تکیه بر مفاهیم کلیدی دیوان حافظ و روشنگری پیرامون این مفاهیم، بر جهان بینی حافظ پرتو افکند تا بتوانیم وی را از فرافکنی ¬های آخوندی بپراییم و نیز این امکان را بیابیم که مصرع و بیت¬های تفسیرپذیر را، هم ست و سو با دریافت ¬های حافظ، یعنی همخوان با جهان بینی وی معنا کنیم. مانند این بیت:
بشوی اوراق اگر همدرس مایی که علـم عشق در دفـتـر نبـاشدو یانگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشتبـه غمـزه مسئلـه آمـوز صـد مـدرّس شد
در آیین مهر و در حکمت خسروانی هر انسان، پاره ¬ای از نور نخست یا اهوراست که در روند تکاملی خود میل پیوستن به خرد جاودان دارد تا خود، به دانایی تبدیل شود. درس و مکتب و خط، به خودی خود شرط ¬های ضرور چنین تکاملی نیستند. همین معنا را جلال¬الدین محمد بلخی با ظرافت بسیار در داستان "موسی و شبان" نیز آورده است که سرتاسر در تضاد با باورهای اسلامی برخاسته از قرآن و سنت و حدیث است. مولوی در این داستان، باور دارد که انسان بدون میانجی و بدون "رسولان" توانا ست که با خدا پیوند یابد و با زبانی که خود می¬داند و نه با زبان عربی که اسلام و آخوند اجبار کرده است، با خدای خود به گفتگو بنشیند. و هنگامی که موسی، رسول یهوه، به شبان نهیب می¬ زند که این کفرگویی و ژاژ ست که بر خدا می ¬بندی و شبان را می ¬ترساند که مسلمان ناشده، کافر شده ای، خدا موسی را ملامت می¬ کند که چرا بنده¬ ای را از خدا جدا کرده است! آنچه خدا به موسی وحی می ¬کند، همان اندیشهء ایرانی ست در بارهء ایمان و دین؛ تو برای وصل کردن آمدی یا خود از بهر بریدن آمدیبه سخن دیگر هر انسانی آزاد است که خود به اندازهء توان و دانش و بینش خود با خدا پیوند بیابد. بنا بر این باور است که می ¬تواند به تعداد انسان، خدا نیز وجود داشته باشد. و، پیوند به نور نخست، تنها از راه مکتب و خط نیست که ممکن می ¬شود.مسلمانان که در غارت اندیشه مهارتی ذاتی دارند، مکتب و خط را به بیسوادی و عامیانه بودن محمد نسبت می ¬دهند و تا کنون نیز روشنفکران این یاوه را تکرار کرده ¬اند؛ شوربختانه. باری، پیش از بررسی مفاهیم کلیدی ذهن و زبان حافظ، باید چند نکته را در بارهء یک مقولهء اساسی یادآور شد؛ تا روشن نشود که ما از "عرفان" چه درک و برداشتی داریم، دشوار است که بتوانیم این مفاهیم کلیدی را دریابیم. چرا که عرفان، همچون شیوهء شناخت و معرفت دارای مؤلفه ¬هایی ست که در پیوند با یکدیگر معنا می ¬پذیرند. به این مسئله کمی بیشتر می ¬پردازم.در قرن دوم و سوم هجری، در بحث مربوط به معقولات و محسوسات، معتزله ( واصل بن عطا و عمرو بن عبید، مؤسسین اصلی معتزله) به دو نوع از شناخت باور داشت:1. شناخت حسی که حواس را ابزار شناخت نفس می ¬پندارد؛ 2. شناخت عقلی که عقل را ابزار کسب علم و ادراک می ¬داند.معتزله بیشتر به توانایی عقل در اکتساب علم و در مقولهء شناخت باور داشتند و علم را هم در نهایت به معنای توان درک جهان صور و اَمثال افلاتونی که همان جهان فرَوَری حکمت خسروانی ست می ¬پنداشتند. فرقهء اشعری که ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری پس از بریدن از معتزله آن را تأسیس کرد، برای تحدید عقل در امر شناخت مبارزه¬ ای پیگیر داشت و در برابر برهان عقلی به برهان نقلی تکیه می ¬کرد که قرآن و حدیث و اجماع را بر استدلال ¬های عقلی در راه شناخت، متقدم می¬ انگاشت. معتزله اما، باور داشت که هر برهان نقلی که با عقل همخوان نباشد، بی¬ارزش است و اشاعره معتقد بودند که برهان عقلی تنها از آن جهت ارزشمند است که شرع اسلام به آن امر کرده است و خود در ذات خود ارزشی ندارد، بلکه ارزشمندی آن در چیزهایی ست که به وسیلهء شرع می ¬آموزد.1اگر چه امام محمد غزّالی با تکیه بر علم قلبی به تکفیر فلاسفه و شناخت عقلی ضربهء سنگینی زد، اما ارزش معرفت علمی از میان نرفت تا اینکه نابغهء بزرگ جهان اندیشهء ایرانی، شیخ شهاب¬الدین یحیی سهروردی، با بنیاد حکمت اشراق یا حکمت خسروانی که همان عرفان ایرانی است، سرچشمه ¬های اندیشه ¬های عرفانی را در حکمت ایران باستان و بیش از همه در ذهن و اندیشهء زرتشت نشان داد و با پیوند میان فلسفه و عقل و دل، خط بطلانی بر مقولهء مخدوش "عرفان اسلامی" کشید. احیای حکمت خسروانی در جهان بستهء اسلام که شیوهء اندیشیدن را به مسیری سوای خواسته ¬های اسلام برد، نمی ¬توانست بدون پیامد باشد. عاقبت، تیغ تکفیر از آستین مسلمان خشک مغزی چون صلاح ¬الدین ایوبی بیرون آمد و جان جوان این اندیشمند بزرگ و بی¬همتا را به تطاول باد مرگ داد.اندیشهء وحدت وجود و صدور کثرت از وحدت عرفان ایرانی که ریشه در آیین مهر و آموزه¬های زرتشت دارد، بر آن است که از نورالانوار یعنی از اهورا مزدا و یا نور و فروغ جاویدان، بهمن که همانا نور اقرب و یا نور نخست است، صادر شد و آنگاه انوار قاهره یا طولیه که در مجموع همان هفت امشاسپندان هستند، از یکدیگر پدید آمدند. با استناد به کتاب"حکمت خسروانی" کوتاه، به این امشاسپندان پرداخته می ¬شود:بهمن؛ کنایه از انسان کامل است. انسانی که جلوه ¬ای از اهورا شده است: همان خود اوست.اردیبهشت؛ نگهبان و نماد آتش است. در گیتی آتش همان هرمزد است و کسی که به آتش نیکی کند، اهورامزدا را خشنود کرده است و سهم او در گیتی خسروی ست و در جهان مینوی، بهشتِ روشنی هرمزد خود او را بُود.اردیبهشت به معنای بهترین راستی، بهترین نظم و قانون است. و نیز کنایه ¬ای است از آتش یا نیروی کوشش برای دستیابی به معرفت و شناخت نظم والای اهورایی. شهریور؛ نماد فلز است. و خشنود کردن آهن گداخته این است که آهن دل چنان پاک بکند که اگر آهن گداخته بر آن نهند، نسوزد. آهن در گیتی، همان امشاسپند شهریور است. کسی که در گیتی آهن گداخته را خشنود کند، او را در جهان، خسروی ست و بهشتِ روشنی هرمزد، خود او را بُود. و شهریور به معنای کشور آرزو شده یا بهترین کشور است که همان مدینه فاضله یا شهرستان نکویی ست.
عاشقان را گر در آتش می ¬پسندد لطف دوست نـاکـسم من گـر نظــر بر چــشمـهء کــوثر کـنـم
اسفندارمذ؛ مظهر زمین و زن پارسای نیک است. پارسای مقدس است و ایزد موکل بر زمین.خرداد؛ نگهبان آب¬های صافی و پاک است. و امرداد، مظهر گیاه و درخت است و به معنای نامیرایی و جاودانگی.پس از انوار قاهره و یا امشاسپندان، انوار عرضیه یا فرشتگان و ایزدانی پدید آمدند که صنم¬ها و ارباب انواع هستند؛ "اینان، اداره و حفظ نظام و حاکمیت انواع یا جهان هستی یافتهء امشاسپندان را سرپرستی می ¬کنند. سهرودی، آنان را انوار اسپهبدیه شناسانیده است که اینان به عنوان نمایندگان رب¬ الانواع بر کارکرد و نظام و حفظ و سرپرستی همهء هستی از انسان، حیوان و جماد و نبات و جهان گیتیایی فرمانروایی کرده و مدّبرانند."2 بهمن، اگر چه همچون نور نخست بی¬ واسطه عمل می ¬کند، با این وجود به تنهایی نمی¬ تواند به ایجاد نور در نورهای مادون و یا نورهای قاهره بیندازد. اهورامزدا این انوار را در مقام و بزرگی و مرتبه، هم¬شأن خود آفریده است. هر اندازه سیر آفرینش دورتر از نورالانوار می¬ رود، جرمانیت و تیرگی نیز بیشتر می ¬شود. صور همهء انواع، ابتدا در عالم مینوی نقش بست و سپس در جهان مادی یعنی در عالم گیتیایی به قالب در آمدند. در جهان مینوی امشاشپندان و دیگر انواع از جنس فرشته هستند و نابسودنی و در گیتی هر موجودی که هست، پاره¬ای از نورالانوار و یا بخشی از اهوراست که اشتیاق به پیوستن به مبدأ، سیر کمال او را رقم می ¬زند.
کمتر از ذره نئی پست مشو مـهر بورز تا به خلوتگه خورشید رسی چرخ زنان
بنابراین، عالم، یک بیشتر نیست و هر چه هست از همان فرّهء مینوی ست که نسبت به مرتبهء نزدیکی یا دوری از نور جاودانه، شکل¬های گوناگون به خود می ¬گیرد. افلاتون این جهان مینوی را در فلسفهء خود جهان مُثل می ¬نامد.
جلوه¬ای کرد رخت روز ازل زیر نقاب این همه نقش در آیینه اوهام افتاد
انسان، هنگامی به مرتبهء کمال می ¬رسد که جذب در نورالانوار شود و یا به سخن دیگر به صورت جاودان خرد درآید و محاط بر دانش و عقل کل شود. در عالم مثال یا در جهان مینوی، صورت اصلی هر چیزی وجود دارد و در عالم مادی یا در گیتی، همان مُثل¬ و صور به قالب مادی درمی ¬آیند که امشاسپندان سرپرست و نمایندهء صور نوعیِ آن ¬ها هستند. این موجودات گیتیایی، شوق وصل به اصل را دارند. در راه رسیدن به اصل است که انسان باید به نوری که در او به ودیعه گذاشته شده است، اشراق حاصل کند. یعنی از شناخت به خود به شناخت خدا برسد. این شناخت از دو راه حاصل می ¬آید:1. از راه کسب علم؛2. از راه معرفت حسی با همراهی پیر و بلد راه.و این تنها، هنگامی ممکن می ¬شود که انسان با پارسایی و فرهیختگی ارادهء راه کند. هر گاه این انسان بتواند هفت مرحلهء سلوک را بگذراند، تجسم خدا بر روی زمین خواهد شد. سالکی که هفت امشاسپند را به پارسایی خشنود کند، در زمین نمایندهء دایه ¬اش که همان اهوراست می ¬شود و در جهان مینوی، همه روشنی و عشق و نور می¬ گردد. در کتاب "شایست ناشایست" که از منابع پر ارج پهلوی ست از اوستا نقل شده است که "آدمی، جهان صغیر است و انسان کامل تجلی خداوند است. در جهان مینوی، خداوند از هستی ناگرفتنیِ خویش، فرََوَشی آدمی را آفرید، چون خودش جاودانی و مینوی و غیر مادی و کامل بود. آنگاه این فرَوَشی تعین و تجسد پیدا کرد و در عالم مادی به خلعت تجسد متظاهر شد. هر گاه در این زندگانی مادی خود را از لوث و ظواهر پلیدی مادیت و عوارض جرمانی بپیراید، خلیفهء خداوند است و در نهایت خود اوست."3در همین معناست که مولوی نیز می¬سراید:پس به صورت عالم اصغر توییپس به معنی عـالم اکـبر تویی
اما، راهی هست برای رسیدن به این جهان معنی، به گفتهء حافظ:
گر چه راهی است پر از بیم ز ما تا بر دوسترفتـن آسـان بـود ار واقــف مـنــزل بــاشــی
همین تصور از انسان که در منابع اوستایی و پهلوی و میترایی آمده است، به تقریب در آرای همه عارفان، مانند ابن عربی، جامی، صدرای شیرازی و دیگران نیز بازتاب یافته است. توجه کنیم به این حکم محیی¬ الدین ابن عربی که بنیاد اندیشهء وحدت وجود را در عرفان به او منسوب می ¬کنند، امر صدور کثرت از وحدت را با توجه به ذات مینوی و قالب مادی اشیاء از اندیشه ¬ها و آموزه ¬های زرتشت چگونه به وام گرفته است:فسبحان من اظهر الاشیاء و هو عینها."منزّه است آن که اشیاء را آشکار کرد و او خود عین اشیاء بود. یعنی، خداوند از جهت ظهور و تجلی مانند اشیاء است ولی از جهت ذات، غیر آنها."4ابن عربی، "انسان را آینه ¬دار طلعت حق می ¬شمرد و از دیگاه وی زن بهتر از مرد و هر موجود دیگر، دارای چنین قابلیت و استعدادی است، چنانکه گویی صورتش بر خاک است و جانش در لامکانی فوقِ وهم سالکان. و بنا بر این باید دامن وی را گرفت و به معراج رفت."5باری، بدون ¬آموزه ¬های زرتشت و بدون تلاش شیخ شهاب ¬الدین سهرودی برای احیای حکمت خسروانی و نمایاندن سرچشمه¬های اصلی و اساسی عرفان ایرانی، بی ¬تردید امروز ما تنها با صورت مثله و اسلامی شدهء اندیشه¬ های ژرف بزرگان ایرانی، تحت عنوان های اشتباه و گمراه کننده ¬ای چون "عرفان اسللامی" که درست مانند مفهوم "جمهوری اسلامی" تیره و تار است، روبرو می ¬بودیم.در نتیجهء تأویل عرفا از قرآن است که آموزه¬ های زرتشت در کلام آنها راه می یابد و تا اندازه ای بسیار، قرآن را با باورها و اندیشه های ایرانی همخوان می کند تا از این راه فضایی امن در برابر تهدید همیشگی اسلام و مسلمانان بوجود آید. گمان می ¬رود که حتا از آغاز، ترجمهء کتاب "شایست ناشایست" و دیگر متون کهن پهلوی در کلام قرآن راه یافته باشند. به هر رو، اگر چه تأویل های بسیاری از اندیشمندان دور از ذهن بود، اما، تأثیری ژرف در بیان و کلام قرآن گذاشتند. ما نشانی از تردید مردمان دوران محمد داریم که اعتباری آسمانی برای قرآن نمی شناختند و آن را از القائات سلمان فارسی می انگاشتند. هر گاه امنیتی از گزند آخوند، حاصل آید، پژوهشگران می ¬توانند بر نقش این تأثیرها، پرتوی بیش از امروز بیافکنند؛ در سورهء نحل آمده است: "ما کاملا آگاهیم که کافرانِ معاند می گویند، آنکس که مطالب این قرآن را به رسول می آموزد بشری است اعجمی غیر فصیح." در خور توجه است که پیرامون محمد، مسئلهء القای آیه¬ های قرآن از سوی سلمان فارسی که به تمام زوایا و گوشه و کنارهای آیین ¬های ایرانی آگاهی ژرف داشت، چندان زبانزد و گسترده بود که بالاخره برای خاموش کردن این صداها، می بایستی وحی نازل شود. شایان توجه ¬تر اینکه، کلام آلله در غار که مکان مقدس مهر پرستان است بر محمد وارد می ¬آمده است. در پیوند با تأویل قرآن که ابن عربی بنیاد آن را در دو جلد گذاشت، همیشه باید در نظر داشت که تأویل، تفسیر و روشن کردن معانی واژگان دشوار و دور از ذهن نیست، بلکه رسیدن به معانی¬ ای ورای معانی اصلی واژگان است. از این رو، ابن عربی و دیگر تأویلگران، ابتدا واژه¬ ای را به واژه ¬ای دیگر تبدیل کرده و سپس معنی دلخواه خود را از آن مستفاد می ¬کردند. از همین رو، هیچ پژوهنده ¬ای از طریق مراجعه به چنین تأویل ¬هایی به شناخت درستی از قرآن و دبگر متون اسلامی دست نخواهد یافت. بیهوده نیست که شمس تبریزی به مولانا خرده می¬ گیرد که چرا سخنان او را با آیات در هم می¬ پیچد. مولوی خود به این خرده ¬ها آگاه بود و در جواب خرده¬ گیران در مثنوی، دفتر سوم پاسخی دارد که در خور بررسی است؛ یک نفر مهرآیین در گوشهء خُرابه یا خرابات و یا به تعبیر مولوی خُرخانه، به مولوی خرده می¬ گیرد که مثنوی را با حدیث پیغمبر و پیروی از او پست می ¬کنی! مولوی در اینجا اشاره می کند که مثنوی هم مانند قرآن، ظاهری دارد و هم باطنی. و به باطن حکایت ¬های مثنوی، تنها اهل دل و بینش راه خواهند یافت. تفاوت، اما در این است که باطن قرآن از راه تأویلگرانی چون ابن عربی و مولوی به اندیشه¬ های ایرانی می ¬پیوندد و ظاهر مثنوی همطراز و همسان با قرآن است که اهل دل بدان خرده می ¬گرفتند. به هر حال، تمام حدیث و حکایت عرفان در درازای سده¬ ها، نقل و تکرار همین آموزه¬ های میترایی و زرتشتی و ایرانی ست به زبان ¬ها و کنایه ¬ها و اشاره ¬های گوناگون. عصاره و شیرهء این اندیشه، این است که خدا در گوهر هر انسانی جای دارد و هر انسانی شایستگی و بایستگی این را دارد که از طریق رجعت به خود و شناخت خود، به فیض و بسط رسیده، خدا شود. روشن است که چنین برداشتی از خدا و تکثر وی در هر انسان از اساس با دین اسلام در تضاد است و ناهمخوان.
پیر مغانبرای پیوستن به نورالانوار، باید انسان کامل شد. انسان کامل به تعبیر شمس تبریزی، همان کلام الله است و به تعبیر زرتشت همان صورت مادی است که عین اهورامزدا می ¬شود. تنها، با کمک بلدِ راه و با تکیه بر پارسایی و تلاش همیشگی برای کسب علم و حصول اشراق، می ¬توان به چنین مرتبه و مقامی رسید. برای رسیدن به مبدأ و اصل، باید با یاری پیر از مراحل هفتگانه گذشت. پیر، پدر و پیر مغان در اشعار حافظ، پیوندی مستقیم با آیین¬ های میترایی و آموزش ¬های زرتشت دارد. در خرابات میترایی تا سالک از مراحل گوناگون نمی ¬گذشت، راهی بدانجا نمی ¬یافت. پیرِ پیران، بنا بر داده¬ های شیخ شهاب¬ الدین سهروردی، فرشته و وجودی نورانی است که خلیفه ¬ای به روی زمین دارد. این فرشته، همان امشاسپند بهمن است که صادر اول است و زرتشت از فرّهء او برخوردار و از این راه با علم بسیط و با عقل فعال و یا عقل مستفاد پیوستگی تام دارد. سنایی، در مثنوی سیر العباد الی المعاد، پس از آن که پیر را از زمانه خوشروتر و از بهار نو، نوتر و دارای فر و کمال و والایی و لطف و جمال و زیبایی توصیف می¬کند، از وی می ¬پرسد:
بس گــــــــــرانمایـــه و سبـک باری تـــو کـــــه¬¬ ای گـوهــر از کــجا داریگــــــفت مـن برتـرم ز گوهـر و جـای پـــــدرم هـست کـــاردار خــــــــدای اوست کــــاوّل نتیـجـهء قــدم است کــافتــاب سپیـــدهء عـــــــدم استعـلت این سرای و این فرش اوست شبهت استوی علی العرش اوست
کاردار خدای، بهمن است که نور نخست است که از اهورامزدا صادر شده است و اگر چه بی¬واسطهء اوست، اما بدون او فعال نیست و هموست که زرتشت را از فرّهء خود نوشانید. در دیوان حافظ، پیر مغان یکی از اساسی¬ ترین مقولات اندیشگی وی است که به آن خواهیم پرداخت. ابو علی سینا در "زندهء بیدار" پیر را چنین تشریح می¬کند: "در نُزهتگاهی همی گردیدیم و طواف همی کردیم، پیری از دور بیامد زیبا و فرّمند و سالخورده و روزگار دراز بر او آمده. و وی را تازگی برنایان بود؛ که هیچ استخوان وی سست نشده بود و هیچ اندامش تباه نبود و بر وی هیچ نشانی از پیری نبود جز شکوهِ پیران."6 این پیر به سالکِ سائل، علم می ¬آموزد، راه می ¬نمایاند، سنجهء تمیز نیک از بد را به او القا می¬ کند. نام این پیر زنده است و پسر بیدار است.در گاثاها، سرودهای زرتشت، هات44 زرتشت اشاره¬ دارد که "به یاری و دریافت درست، از هر مرحله که امشاسپندان باشند، می ¬توان عبور کرد تا به تدریج مراحل کمال را پیمود و به رمز و راز آفرینش و شناخت و معرفت به وجود مطلق پی ¬برد و در آتش اردیبهشت سوخت و در نورالانوار مستغرق شد تا آن فرَوَهرِ آزاد شده از جرمانیت عین اهورامزدا شود.زرتشت به روشنی و صراحت می ¬گوید: این منم نخستین کسی که چنین دریافت¬هایی را برای رهروان ابلاغ می ¬کنم."7حافظ پیرو چنین پیری است، از ازل. در جهان اندیشهء او، پیر و پیر مغان کسی نیست، مگر زرتشت.می¬سراید:
تا ز میخانه و می نام و نشان خواهد بود سـر ما خـاک رهِ پیـر مغــان خــواهـد بود گــر پیــر مغــان مــرشد من شــد چه تفاوتدر هیچ سری نیست که سرّی ز خدا نیست
دوش از مسجد سوی میخانه آمــد پیــر ما چیست یارانِ طریقت بعـد از این تــدبیـر ما ما مریدان روی سوی کعبه چون آریم چون روی ســوی خــانــهء خـَمّــار دارد پیــر مــادر خُــرابــات مغــان ما نیز هم منزل شویم کاین چـنین رفته ست در عهد ازل تقدیر ما
مرید پیر مغانم ز من مرنج ای شیخ چرا که وعده تو کردی و او بجا آورد
گفتم شراب و خرقه نه آیین مذهب استگـفت این عمـل به مـذهب پیـر مغان کنند
دولت پیر مغان باد که باقی سهل است دیـگــری گــو بـرو و نــام مـن از یـاد ببـر
شیخم به طیره گفت برو ترک عشـق کن مــحـتاج جنــگ نیست بــرادر نمـی ¬کنــم پیــر مـغــان حـکایت مـعقــول مـی ¬کـنــد مــعذورم ار مــحال تــو باور نـمـی ¬کــنـم و در نهایت، حافظ حق دانش و معرفت خود می¬ گذارد و می ¬سراید:
آن روز بر دلم درِ معنی گشوده شد کـز سـاکنـانِ درگــهِ پیر مغان شدم
اگر از کلیشه¬ هایی که حافظ شناسان مسلمان پرداخته ¬اند، پای را بیرون بگذاریم، درمی¬ یابیم که باری، حافظ با توجه به دانش گستردهء خود از قرآن و با تکیه به فرهنگ ایران و ایرانی، توانسته است قرآن را از محدودهء جهان بینی خود طرد کرده و با بانگی بلند بگوید:
بلبــل ز شاخِ ســرو بــه گلبـانـگ پهلوی می¬ خواند دوش درسِ مقاماتِ مـعنـوی یـعنــی بیــا کـه آتش زردشت نمـود گل تا از درخــت نـکـتـــهء تـوحـیـد بشنــویمرغان باغ قافیه ¬سنجنـد و بــذله گـویتا خواجه می خورد به غزل ¬های پهلوی
آری، بر خلاف آنچه که حافظ پزوهان مسلمان سفارش می ¬کنند، رمز شناخت اندیشه های حافظ، نه در قرآن و عربیت، که در اندیشه¬ ها و اسطوره ¬های ایرانی پیش از اسلام، پنهان است. شعر حافظ، منش انسان ایرانی را که از اصالت خود دور افتاده است، بازمی ¬نمایاند.در همین پیوندهاست که می ¬سراید:
سال ¬ها دل طلب جام جم از ما می ¬کردوانچـه خود داشت ز بیگانه تمنا می ¬کرد
جام یا پیاله، سنگابه¬ ای بوده است که در باورهای میترائیستی در آن نوشابهء مقدس را ریخته، می¬ نوشیده ¬اند. بنا بر اوستا، شربت جاودانگی _اَمریته Amrita _ یا فّر کیانی که بخشنده و یا نماد دارایی، نعمت، حاصلخیزی، تسلط فرمانروایانه بر خورشید و ابر و آسمان، بخت و قدرت شهریاری، پیروزی و بخشندهء همه نوع برکات است، در ژرفای دریا و آب پنهان می ¬شود که پهلوانان، همهء خدایان و شاهان از سویی، و دیوان و انیران از دیگر سو برای تصاحب آن به پیکار می ¬پردازند. در آیین میترایی، شیرهء حیات بخش هَئومه همان رمز فّر را دارد که در جام و یا پیاله می ¬ریختند و می ¬نوشیدند. این جام و پیاله در ایران باستان حرمت و تقدس بسیار داشت. دارندهء فّر یا جام و پیاله و نوشندهء شربت مقدسِ جاودانگی، علاوه بر شهریاری، نیز قدرت، پیروزی، حکمت و تسخیر افلاک را به ارمغان می ¬آورد. زرتشت، برای کسب خرد جاودانه، رستگاری ابدی و نیروی روحانی وحدت، فّر را به صورت آبی زلال در کف دست _ مفهوم پسین جام¬ _ از اهورامزدا و به تعبیری از بهمن کسب کرده و نوشیده است. این فّر در اشکال بعدی به نوشابهء مقدس و سرمدی به نام بنگ گشتاسبی شهرت یافت که به صورت می¬ مغانه، جام و پیاله در ادب و عرفان ایران باقی ماند.8 فّر کیانی نیز که ویژهء پادشاهانی بود که از دایرهء عدالت خارج نشوند و در رفاهِ زندگانی مردمان بکوشند، به جمشید رسیده که نماد آن، یعنی جام جم، جایگاه شایستهء خود را در ادبیات عرفانی و در شعر حافظ پیدا کرده است. با نگاه در جام جم است که انسان ایرانی می ¬تواند بر جهان اشراق پیدا کند و بر امور موذی و خطرناک آگاهی یابد. و جمشید، از آنجا که در پیوند با خرد جاودانه است؛ انسان- خدایی ست که محور اندیشه ¬اش، بهروزی و مانایی انسان است دراین جهان و بر این باور است که بهشت را تنها بر کرهء خاکی باید برپای داشت. آیا تلخ نیست که با رویکرد به جهان بینی ¬ای بیگانه و سرتاسر سیاه، از خود و توان خود غافل شویم؟ جام جام در کف داشته باشیم و از جهان بینی¬ ای که کوچکترین ارزشی برای انسان و مشیت او نمی ¬شناسد و نافی هر اراده ¬ای، جز ارادهء الله ست، پشتیبانی کنیم؟ اما، حافظ به توانایی¬ های خودی باور دارد و تمنا از بیگانه را شایستهء دارندگی نمی ¬داند؛ اصولاً بیگانگان و انیران دارای فّر نیستند که بتوان از آنان چنین تمنایی داشت.
گـوهر جـام جم از کان جهانی دگر استتــو تمنــا ز گِــل کــوزه ¬گــران مـی ¬داری
به هر رو در تاریخ اندیشه، این تنها بستر فرهنگی ست که انسان را حامل خدا می¬ داند و با ابزار اشراق که به علم مجهز و همبسته به آن است، امکان رشد و تعالی را همراه با سربلندی و شجاعت نفس برای انسان تضمین می¬ کند. مولوی بلخی که خود گنجینه ای گران بها از اندیشه¬های ایرانی ست، در همین راستا می¬سراید:بیرون زتو نیست هر چه در عالم هستاز خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی
جانِ جهان حافظ
با توجه به اسطوره و اندیشه ¬های ایرانی، به گوشه¬ هایی از جهان بینی حافظ اشاره ¬می¬ کنم.اگر شاهنامه، بیان گستردهء ذهن و اندیشهء ایرانی پیش از اسلام است، دیوان حافظ، تمرکز و حدّت این اندیشه ¬هاست در ردای بلند و رنگین رندی. دیوان حافظ، به تمامی بر بنیادهای استوار خوشباشی، بهزیی، غنیمت دم، تکریم شأن انسان و بر پایهء کامیابی از این جهان بنا گردیده است؛ اصولی که جهان اسلام یکسره با آن بیگانه است. از همینروست که حافظ، یکدم زبان از ذم و ملامت زاهد و شیخ و مفتی و فقیه در نمی ¬بندد. حافظ با رویگردانی از فرهنگ عرب، ایرانیان را به تکیه بر فرهنگ خودی سفارش می ¬کند که تکیه¬ گاهی محکم است برای حفظ وحدت ملی. اگر فردوسی از سلطهء خانمان برانداز اندیشهء عرب شِکوه و پرخاش می ¬کند:
ز شیر شـتر خـوردن و سـوسمـار عرب را به جایی رسیده است کار کــــه تــاج کــــیـانــی کــــنـد آرزو تفــو بـر تـو ای چـرخ گـردون تـفـو
حافظ نیز، رنج و اندوه خود را از ناکجاآباد این اندیشه باز می¬ نمایاند و از پارسایان ( پارسیان ) یاری می¬ خواهد:
تازیان را غـم احـوال گـرانباران نیـستپارسایان مددی تا خوش و آسان بروم
و در ماه رمضان که برای مسلمانان، ماهی مقدس است و هنگامهء عزاداری، سفارش می¬کند:
زان می عشق کزو پخته شود هر خامی گـر چـه مـاه رمـضان اسـت بیـاور جـامی
حافظ، ابایی ندارد که در ماه رمضان به شادخواری بنشیند؛ چرا که اصولاً اعتباری برای سنت¬های اسلامی نمی ¬شناسد و تصریح می ¬کند:
بده ساقی می باقی که در جنت نخواهی یافت کـنــار آب رکنـــابـاد و گـلگــشت مــصـلــی را
آیت¬الله مطهری که از زمرهء حافظ شناسان اسلامی ست و نتیجه¬هایی چون بهاء الدین خرمشاهی را در حافظ شناسی به یادگار گذاشته است، همه چیز را وارونه می¬ کند تا حافظ را به اندازه ¬هایی که از پیش در ذهن خود ساخته است، درآورد.به دو بیت زیر که مطهری برای سرزنش شاملو، به آنها استناد کرده است، توجه کنید:
به گوش هوش نیوش از من و به عشرت کوشکه این سـخن سـحر از هـاتفـم بــه گـوش آمـد زفـکــر تـفـــرقــه بـاز آی تـا شــوی مــجـــمـوع بــه حــکم آنــکــه چـو شـد اهرمن سروش آمد
آقای مطهری این دو بیت را آورده است تا به شاملو که از "عشرت" همان معنای واژه را دریافته است بتازد و سفسطه کند که: " آخر چه ارتباطی است میان هاتف سحری و دستور عیش و عشرت؟ چه ارتباطی است میان عیش و عشرت و باز آمدن از فکر تفرقه و مجموعه و چه ارتباطی است میان رفتن اهرمن و آمدن سروش؟"9ایشان به هزار ترفند و ریا و بیراهه آویزان می ¬شود تا القاء کند که هیچکس بجز ایشان حافظ را نمی ¬فهمد و چنین نتیجه گیری می ¬کند که: " شناخت کسی مانند حافظ آنگاه میسر است که (فرد) فرهنگ حافظ را بشناسد و برای شناخت فرهنگ حافظ لااقل باید عرفان اسلامی را بشناسد و با زبان این عرفان گسترده آشنا باشد."10 و با وقاحت اعلام می¬ کند: " من حقیقتاً نمی ¬دانم که آیا این آقایان نمی ¬فهمند که حافظ را نمی ¬فهمند و یا می ¬فهمند که نمی ¬فهمند و یا می ¬فهمند که نمی ¬فهمند ولی خود را به نفهمی می ¬زنند."11واقعیت اما این است که آقای مطهری در فهم حافظ دچار همان اشتباهِ معمول شده است. ایشان به راستی باور دارد که برای شناخت حافظ باید "عرفان اسلامی" را که مفهومی مخدوش و بی معناست، شناخت و با اسلام و قرآن نیز آشنا بود، و گرنه هیچکس توان آن را ندارد که "تناقض"های ظاهری در اشعار حافظ را توضیح دهد. به سادگی باید گفت که ایشان فقط کمی نمی ¬فهمند و از همینرو برای مقدار و گونه¬ ای از فهم که با نفهمیدن برابر است، نخست، واژه¬ها و مفاهیمی که در بستر فرهنگ ایرانی، معنا و جایگاه ¬های استوار خود را دارند، به زبان اسلام عزیز ترجمه می ¬کند و آنگاه این زبان الکن را به حافظ می ¬بندد و از چنین موضع مسخ شده ¬ای، دیگران را به نفهمی متهم می ¬کند و بر می ¬آشوبد که حافظ از آنجا که از سروش و هاتف و اهرمن و...سخن می¬گوید، به ناگزیر باید از عیش و عشرت که در تضاد با سروش و هاتف سحری ست، معنایی اسلامی مراد کرده باشد که صد البته فقط ایشان آن را می¬ فهمند. از ویژگی ¬های برجستهء شعر و غزل حافظ، حضور واژه ¬هاست که هنوز از بار معنایی خود خالی نشده¬ و استوار بر ذات خود هستند و نمایندهء فرهنگی که در آن پدید آمده و بالیده¬ اند. با ریشه¬ یابی فرهنگ واژگانی اشعار حافظ می¬ توان به جهان اندیشگی او که سیراب از فرهنگ ایرانی است، دست یافت و به توان این شاعر در کاربرد دقیق واژه¬ ها و مفاهیم پی ¬برد. اکنون توجه کنید که آقای مطهری چگونه حافظ را مُثله کرده و از وی آخوندی مانند خود ساخته و پرداخته است؛در دو بیت بالا، مطهری، هاتف را برابر جبرئیل گرفته است که آورندهء وحی الله است به محمد. وحی، موضوعی بیرونی است که با واسطه ¬ای منتقل می ¬شود. هاتف، زمزمه ¬ای است درونی که خرد کیهانی را به خرد انسانی می ¬پیونداند. هاتف، حامل هیچ وحی ¬ای از جانب نیرویی خارج از انسان نیست. سروش را آقای مطهری به وحی اسلامی ترجمه کرده است و ناگزیر به بیراهه رفته است. سروش، گوشِ انسان است که می¬ تواند زمزمهء بهمن و آسن خرد (خرد آفریننده) را بشنود و از سرود به سخن در آورد. به سخن دیگر، سروش، بخشی از خرد است که از درونِ انسان به راز و رمز هستی، آگاه می ¬شود و به خرد آفریننده یا عقل فعال می ¬پیوندد.12 روشن است که سروش، هیچ نزدیکی به وحی که برگرفته از بستر فرهنگی دیگری ست، ندارد و درست در تضاد با آن معنا می ¬یابد. اگر خرد ایرانی و سروش با عشق و آمیختگی پیوندی ژرف دارند، اهرمن با جدایی و تفرقه معنا می ¬یابد. آقای مطهری اهرمن را به شیطان اسلامی ترجمه کرده است و به برداشت¬های خیالی و دور از ذهن و زبان حافظ رسیده است. شگفت آور است که اهرمن اندیشهء ایرانی، از بسیاری از ویژگی ¬های الله اسلام برخوردار است.پیامد منطقی نیستی و رفتن اهرمن، آمدن سروش است و خاطری مجموع که عیش و عشرت را در برابر شیطان غم، ناگزیر می ¬کند. سوء تفاهم آقای مطهری از اینجا ناشی می¬شود که درنمی ¬یابد که اندیشهء حافظ از فرهنگ ایرانی سیراب شده است که ریشه در زمین و این جهان دارد و نگاه آقای مطهری به آسمان است و از این زاویه، دیدگاه ایشان،¬ ریشه در فرهنگ مرگ دارد که به معنای رهایی انسان مسلمان از این جهان ظلمانی ¬ست که زندان تن و روان است. خنده آور است که آیت¬ الله مطهری با استناد به این غزل حافظ، مدعی ست که برای شناخت حافظ، شناخت "عرفان اسلامی" ضروری است؛ حال آنکه برای شناخت حافظ باید به شناخت اندیشه ¬ها و اسطوره ¬های ایرانی روی آورد و تا اندازه ای، حتا برای شناخت قرآن، چنین رویکردی ضرور است. توجه کنید که حافظ چگونه ادعای این آخوند ایرانی ستیز را که ملتی را برای بزرگداشت آیین ¬های فرهنگی خود به حماقت متهم می ¬کند، به ریشخند می¬ گیرد؛ در همین غزل که ایشان در آن نشانه ¬های بارز "عرفان اسلامی" را دیده ¬اند، حافظ با بیزاری از چنین عرفانی می ¬سراید:
چه جای صحبتِ نامـحرم است مجلس انس سـرِ پیـالـه بپـوشــان کـه خـرقـه پـوش آمـدز خــانقــاه بــه میــخـانــه می رود حــافــظ مــگر ز مـستـیِ زهــد و ریا بــه هـوش آمـد
تردیدی نباید داشت که اگر این آخوند و یا دیگر آخوند های "عالم" امکان یابند، در روز روشن میخانه را به مسجد تأویل خواهند کرد. بدبختانه در دوران هزار و پانصد سالهء اسلام، زبان فارسی در هجوم زبان و اندیشهء مسلمان عرب، به مرور چنان از خود تهی شده است که دشوار می ¬توان از آن به گونه ¬ای گسترده، همچون زبان اندیشه و زبان تبادل اندیشه بهره گیری کرد. امروز، کمتر کسی است که از واژه¬هایی چون مهربان، سروش، اهرمن، خرد و ... همان برداشتی را داشته باشد که این واژه¬ ها در بستر فرهنگی مشخص، از خود ارائه داده¬اند. اگر به تاریخ ادبیات ایران نگاهی، هر چند کوتاه بیندازیم، درمی¬ یابیم که زبان فارسی در وجوه کلی خود، هر چه به دوران فرهنگ ایرانی که مغلوب اسلام و عرب شد، نزدیک¬ تر است، واژه¬ های زبان نیز تا ژرفای اندیشهء مناسب خود، ارادهء معنا می ¬کنند. به سخن دیگر، واژهء مهربان، برای همگان همان معنای پاسدارندهء مهر را در تمام ابعاد فرهنگی خود، بازمی¬ تاباند. واژه ¬های دیگر زبان نیز از این قاعده، مستثنی نیستند¬. از همینروست که آن زبان، یعنی زبان حافظ و فردوسی و مانند اینان، زبان اندیشه و تبادل اندیشه است و توانسته است که در درازای سده¬ ها با انسان ایرانی که در ژرفای وجدان و خاطرهء قومی خود با این زبان آشناست، پیوند برقرار کند. یعنی؛ زبان، اگر چه وسیلهء ارتباط و پیوند است، اما فراتر و مهم تر از این، زبان حامل فرهنگ نیز هست. سوگمندانه، در سراسر دوران پس از اسلام، مسلمانان، دمی از تخریب این زبان و خالی کردن واژه¬ ها از بار معنایی و فرهنگی خود، دست نکشیده¬اند؛ آقای مطهری، نمونهء کوچک این تلاش تخریبی ست. امروز ما به دشواری می ¬توانیم بوسیلهء این زبان با یکدیگر وارد گفت و گو بشویم. اغلب، هر فردی از ما، مونولوگی ست که خود بیش از همه، با خود سخن می گوید و خود را می¬ فهمد. باید تلاش کنیم که واژه¬ ها را بار دیگر در بستر فرهنگی خود بازسازی کنیم تا امکان دیالوگ و مبادلهء فرهنگی فراهم آید. و این شدنی نیست، مگر که زبان را از بند هزاران حلقهء فرهنگ اسلامی نجات دهیم. در دوران معاصر، بزرگمردی که تلاش فراوان می¬کند که از طریق بررسی و پرتو افکنی بر همهء گسترهء وا¬ژگان، فرهنگ در غبار رفتهء ایرانی را احیا کند، استاد منوچهر جمالی ست که با نشر ده¬ها کتاب، پیشگام چنین راه پر سنگلاخی است. همینجا تأکید می ¬کنم که اندیشمندان و آیندهء ایران، مدیون تلاش ¬های شبانروزی آقای جمالی خواهند بود. حافظ که قرآن را به چهارده روایت می ¬داند، از آنجا که واقف است ذهن مسلمان نمی¬¬ تواند سروش و هاتف و عیش و عشرت را در یک مجموعهء واحد دریابد، پیشاپیش آخوندهایی چون مطهری و اسلام¬ خویانی چون خرمشاهی را با شوخ طبعی به ریشخند گرفته و دست انداخته است:
دو نصیـحـت کنـمت بشنـو و صد گنج ببر از در عـیش در آی و بــه ره عـیب مپـویگــفتـی از حـافـظ مــا بـوی ریا مـی¬¬ آیدآفرین بر نفست باد که خوش بردی بوی
او که می¬داند برای مسلمان، عیش چیزی جز عیب نیست، از سویی انسان مسلمان را به عیش فرامی ¬خواند که عیبی نیست و از سوی دیگر وی را به ریاورزی متهم می ¬کند؛ چرا که اسلام با خوشباشی و عشرت میانهء چندانی ندارد و این مفاهیم، خود همسان عیب هستند.
حافظ، با توجه به توانایی آخوندها در تکفیر و اعلام حکم ارتداد، از اندک شاعرانی ست که با شجاعت و شهامتی که آموزنده است، از اسلام و مسلمانی تبری جسته و هر جا توانسته است به روشنی تبیین کرده است که پیرو کدام دین و آیینی ست.
بر دلم گرد ستم ¬هاست خدایا مپسند کـه مکـدر شــود آیینــهء مـهــرآیینــم
وی، در جامعهء اسلامی آن دوران با تکیه بر آیین مهر و زرتشت، بی¬پروا اعلام می ¬کند:
بـه بـاغ تازه کن آییـن دین زردشتـیکنون که لاله برافروخت آتش نمرود
اگر فردوسی از زرتشت و جمشید و الگوهای سرشتین اندیشهء ایرانی سخن رانده و کاخی از نظم برآورده است از گزند روزگار در امان، حافظ نیز به نوبهء خود به انسان ایرانی می ¬آموزد که از قرآن بگریزد و به اندیشه ¬های خود بازآید. جان شیفته¬ای چون اوست که می ¬تواند به آشکارا بسراید:
دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند
اگر فردوسی، الگوهای منش ایرانی را در زیر سلطه و سیطرهء همه جانبهء اعراب و اسلام در قالب اسطوره و تاریخ زنده می¬ کند، حافظ نیز با نگاه در جام جم به اسراری پی می¬ برد که پیر مغان، او را از افشای آنها برحذر می ¬دارد. همین پرهیز و ترس از تیغ تیز تکفیر آخوند، بهانه ¬ای شده است تا آقای بهاء¬الدین خرمشاهی، تکیه کلام عامیانه را به باور اسلامی تبدیل کند و قرآنی را که در مقام سوگند، آمده است، همچون باور حافظ به این دفتر القاء کند و به حافظ اتهام مسلمانی ببندد؛ حافظی که نوع مسلمانی خود را برابر با نفی رستاخیز و معاد می ¬داند.
ندیدم خوشتر از شعر تو حافظ بـه قـرآنی که اندر سینه داری حافظ که به جایگاه شعر خود آگاه است و خوشتر از شعر خود نمی ¬بیند، برای رهایی از چنگال خونین مسلمان و آخوند که چیزی خوشتر از قرآن نمی بیند، و نیز برای تأکید بر درستی ادعای خود به قرآن سوگند یاد می کند؛ که چیزی بیشتر از یک عادت اجتماعی نیست. آقای خرمشاهی که در قرن بیست و یکم زندگی می ¬کند، دیده است که آخوندهای حاکم، در برابر چشمانش، انسان اندیشمند و فرهیخته ای چون احسان طبری را مجبور کردند تا در برداشت ¬هایش از حافظ تجدید نظر کند و در بارهء حافظ آنی را بگوید که آخوند و امثال ایشان می ¬پسندند. آیا آقای خرمشاهی با توجه به این واقعیت ¬ها، نمی ¬تواند دریابد که قرن ¬ها پیش، حافظ نیز برای حفظ و پاسداری از فرهنگ ایرانی که با باورهای اسلامی سنخیتی ندارد، مجبور بوده است که گاهی سوگندی یاد کند؟ آقای خرمشاهی می ¬داند که در قرن بیست و یکم، آخوند منتظری که خود در حصر حکومت اسلامی ست، فتوای کشتار از اسلام برگشتگان را می ¬دهد، با این وجود جای شگفتی ست که ایشان ارزش چندانی به شجاعت حافظ در بیان اندیشه ¬هایش نمی ¬دهد، اما در مقابل تلاش می ¬کند که از حافظ آنقدر¬ بکاهد تا دست آخر، هم قد و قوارهء خود و کوتوله های اسلامی از آب درآید. آقای خرمشاهی، پژوهش علمی را چنان با آخوندیسم درآمیخته است که خوانندهء نوشتهء ایشان با عنوان "ذهن و زبان حافظ"، با حافظی آشنا می ¬شود که عبوس در کنج مسجدی به لابه و زاری و دعا نشسته است. از حافظ ما که پشت به اسلام کرده و در پی زرتشت و پیر مغان است، در این کتاب خبری نیست که نیست؛ حافظی که می ¬سراید:
تـا ز میخانـه و می نام و نشـان خواهد بود ســر ما خــاک ره پیــر مغـان خــواهـد بـودحـلقـهء پیـر مـغـانـم ز ازل در گـوش استبر همـانیـم کـه بودیم و همان خـواهد بـودبرو ای زاهد خود بین که ز چشم من و تـو راز این پرده نهان است و نهان خواهـد بود
باری، حافظ نیز مانند فردوسی که الگوهای منش ایرانی را در شاهنامهء بی¬همتای خود زنده کرده است، به اسطوره ¬های ایران می ¬پردازد و می ¬سراید:
بیا ساقی آن می که عکسش ز جام بـه کـیـخسـرو و جـم فــرستـد پـیــام بــــده تــا بــگــــویم بـــه آواز نــی کـه جمشیـد کی بـود و کــاووس کی
و آنچه او در آینهء جام می¬ بیند، براستی شگفت آور است:
بیــا ســـاقــی آن آتـش تــابــنـــاک کــه زردشت می ¬جـویدش زیـر خاک به من ده که در کـیش رندان مـست چه آتش پـرست و چـه دنیـا پـرست
حافظ به روشنی بیان می¬ کند که آیین زردشت، آیینی ست که این جهان را بزرگ می ¬دارد و شایستهء ستایش می داند و یک سره بر اسلام که همه چیز این جهان را به پای جهان آخرت، خوار می ¬کند، خط بطلان می ¬کشد.اسلام گریزی و ستیز با فرهنگ اسلامی، بی تردید شهامتی قدسی می¬ خواهد. از اینرو، حافظ با تکیه بر آیین مهر و آموزه های زرتشت، هول عظیم بی ¬دینی را از دل می ¬زداید و در پیوند با دانش عمیق خود، همچون فردوسی توسی قادر می ¬شود که بزرگترین مجموعهء فرهنگ دیرین این سرزمین را پدید آورد؛ در مرکز چنین فرهنگی، زایش و پرورشِ گونه ای انسان قرار دارد که می تواند ورای کفر و دین¬ بیاندیشد. حافظ، با اینکه بارها آشکارا و در پرده به باورهای دینی خود اشاره داشته است، با این وجود، بیشترینهء حافظ پژوهان کمتر به این امر توجه کرده¬ اند. چنان که آمد، آنان به نادرستی در بارهء مسلمانی حافظ دارای نظری مشابه هستند؛ برخی او را عارفِ "مسلمان" خوانده ¬اند و برخی "مسلمان" عارف. گروهی از او همچون "مسلمان" آزاده یاد کرده¬ اند و بعضی او را "مسلمان" مؤمن پنداشته¬ اند.دیوان حافظ اما، خلاف چنین دریافت و برداشتی را تأیید می¬ کند.
رند و رندی، یکی از مفاهیم کلیدی ورود به اندیشه و جهان بینی حافظ است. آقای خرمشاهی، رند را از اراذل و اوباشی می¬ داند که حافظ وی را از قعر چاه به اوج ماه رسانده است. با این وجود، رند حافظ از دیدگاه ایشان، انسانی ست که تعهد اسلامی دارد و با اینکه رند، اولیاء¬ الله است، باز لاابالی و اباحی مشرب است که حد نگه می ¬دارد.13 روشن است که فرد مسلمانی چون آقای خرمشاهی، شادی و عیش و طرب را که ناهمخوان با باورهای اسلامی وی است، به لاابالی¬گری تفسیر کند و درشناخت حافظ که شاد زیستن را از فرهنگ ایرانی به ارث برده است، درماند و هزار برچسب به رند حافظ ببندد. آقای مطهری در بارهء رند سکوت می ¬کند و در این وادی پر پیچ و خم، چندان خطر نمی ¬کند.منوچهر جمالی، رند و رندی را یک شیوهء تفکر کلی می ¬داند که "در هر زمانی و در برابر هر ایده¬آل و ارزشی تازه که در اجتماع و تاریخ رواج می¬ گیرد و اعتبار پیدا می ¬کند از نو عبارت بندی می¬ گردد."14 با توجه به این برداشت¬ها و با رجوع به اشعار حافظ، مفهوم و معنای رند را در اندیشهء او دنبال می¬کنیم.از دیدگاه او، رند کسی ست که: 1. با تکیه بر عشق و با پشتوانهء خرد، مرید طاعت بیگانگان که در نظام اندیشهء حافظ، اعراب و اندیشهء اسلامی ست، نمی ¬شود؛
مرید طاعت بیگانگان مشو حـافظ ولی معاشر رندان آشنا می ¬باش
2. رند، کسی ست که در راه عشق گام می ¬زند. زاهد و مؤمن مسلمان به خاطر دین و شریعت، رهروان این راه نیستند؛
زاهد ار راه به رندی نبرد معذور است
3. رند، پیر مغان است و رهاننده از جهل و خرافات و جایگاه او نه در مسجد و پای منبر، که در کوی خرابات نشینان است.
بندهء پیر مغانم که ز جهلم برهاند 4. رند، پرورندهء عشق است که در قرآن بویی از آن به مشام نمی¬رسد و از اینرو، رند خود عین ولایت است و نه دفتر؛
بشوی اوراق اگر همدرس مـاییکـه عـلم عشق در دفـتر نبـاشـدبنام ایزد بتی سیمین تنم هستکــــه در بـتــخانــهء آزر نبــاشـــد
به روایت زنده ¬یاد احمد شاملو، "دفتر" معادل قرآن است و اولی ¬تر اینکه "این دفتر بی معنی" در می ناب غرق شود؛ چرا که جایگاه عشق، یعنی جایگاه تبلور خرد در این دفتر، همسنگ بردگی و بندگیِ جان و روان است و ناگزیر است که در برابر الله همیشه زانوی حقارت بر زمین بزند.
5. رند، کسی ست که از نسیهء قصر فردوس دل برمی ¬کند و ساکن دیر مغان می ¬شود که منزلگاه عشق زمینی و معنوی ست و نیز جای تجلی نور خدا؛ خدایی که نخست شش امشاسپند را زایید و آنگاه خود را از خود بزایید. پیداست که در اندیشهء ایرانی، مفهوم و معنای خدا، یکسره متفاوت است با الله که نه زاییده است و نه انبازی دارد؛
قصر فردوس به پاداش عمل می ¬بخشند مـا کـه رندیـم و گـدا دیـر مغان مـا را بساز در خویش خدا را بـه بهشتـم مفـرستکه سر کوی تو از کـون و مکان ما را بس
6. رند، پیر میکده و دیر مغان و خرابات است که نیک می ¬داند، گوش خوگرفتهء مسلمانِ به وحی، جای پیغام سروش نیست و در محیط اسلام زدهء ایران، راه نجات از ایلغار مسلمان و تکفیر آخوند را در راز پوشیدن می¬ داند؛
به پیر میکده گفتم که چیست راه نجات بخواست جام می و گـفت راز پوشیدن
و در این پوشش ناگزیر، اما پرده از راز برمی¬گیرد و نشان می ¬دهد که این راز چیزی نیست مگر توانایی بزرگ انسان در به خود رسیدن. این راز که بازتابِ مفهوم فرهنگ ایرانی ست، انسان ایرانی را از اسلام و آموزه ¬های تاریک مسلمانان بی¬نیاز می ¬کند. آیا در نطام الله سالار اندیشگی جرمی بالاتر از این می¬شناسید؟
جرم حلاج همه آن بود که اسرار هویدا می کرد
به تعبیر منوچهر جمالی، رند که زادهء تقابل اندیشهء توحیدی با شریعت اسلامی در شکل تصوف ایرانی ست15، انسان کمال یافته ¬ای ست که برای رهایی از بند بندگی، صلای "انا¬الحق" سرمی ¬دهد تا "هوالحق" را که بیرون از مدار انسان است، به شکل انسان و "انا¬الحق" درآورد.
7. رند، دانایی ست که در زمان مناسب، "سخن دانسته" می ¬گوید و هشدار می¬ دهد که رندی با فریب و کلاشی آخوندی، تفاوت ماهوی دارد؛
ما را به رندی افسانه کردندپیران جاهـل شیخان گـمراه
8. و بالاخره، رند دارندهء جام جم است و راهنمای تمیز خوب از بد، فرشته از دیو، سروش از وحی، الله از اهورا، اهرمن از شیطان، خلاقیت و آزادگی از تعبد، جهان از آخرت، عشق از خواری، شادی از "شیطان غم" و نیز رند مبارز پیگیر با جهل و خرافه است؛
در بیابان هوا گـم شدن آخر تا چـندره بپرسیم مگر پی به مهمات بریم
به هررو، حافظ انسان را به چهار چیز اندرز می ¬دهد:
امن و شرابِ بی غش معشوق و جای خالی
و بر خلاف باورهای اسلامی توصیه می¬ کند:
مــعنــــی آب زنــدگــــی و روضـــهء ارم جز طرف جویبار و می خوشگوار نیست
در پایان، بر این نکته باید بار دیگر تأکید کرد که بدون درک اساطیر ایرانی و بویژه بدون دریافتِ امشاسپندان خرداد و امرداد در باورهای مزداپرستی و مهمتر اینکه بدون درک روح شاهنامه، نزدیکی به ذهن و اندیشهء حافظ، اگر امکان پذیر نباشد، بی تردید با خلأیی ژرف روبروست. ++++++++++++++++++++++++++
زیرنویس
* کیومرث عزتی در تارنمای "رهایی" در تاریخ 2.3. 2006 مقاله¬ ای دارد با عنوان "تفاوت میان روش مارکس و هگل" در شناخت که به تبیین فلسفی مقوله ¬های "مجرد و مشخص" پرداخته است.1.رمز و داستان ¬های رمزی در ادبیات فارسی. تقی پورنامداریان. چاپ اول: 1364. چاپ چهارم: 1375. شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. ص: 39-38 2. حکمت خسروانی. تألیف و پژوهش هاشم رضی. چاپ اول: 1379 خورشیدی. انتشارات فرنو. ص: 100 3. همانجا. ص: 3054. عشق صوفیانه. جلال ستاری. چاپ دوم: 1375. نشر مرکز. ص: 228 5. همانجا. ص: 2316. قصه¬ های شیخ اشراق شهاب الدین یحیا سهروردی. ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی. چاپ دوم: 1377. نشر مرکز. ص: 727. حکمت خسروانی... ص: 3148. همانجا. ص:161- 1609. عرفان حافظ ( تماشاگه راز ) مرتضی مطهری. چاپ هفتم: زمستان 1369. ص: 9 10-11. همانجا. ص: 1112. برای آگاهی بیشتر، نگاه کنید به : شهر خرد بجای شهر ایمان. منوچهر جمالی.انتشارات kurmali Press لندن. ص: 9213. چارده روایت. مجموعهء مقاله در بارهء شعر و شخصیت حافظ. بهاء الدین خرمشاهی. چاپ1367. انتشارات کتاب پرواز. ص: 514. پهلوان، عارف، رند. فردوسی، عطار، حافظ. منوچهر جمالی. ص: 9615. همانجا.